Yer Yön Zarfı Nedir? Sosyal Adalet ve Toplumsal Cinsiyet Perspektifinden Bir İnceleme
İstanbul’da yaşıyorum ve her gün toplu taşıma araçlarında, sokakta, kafelerde yüzlerce insanla karşılaşıyorum. Hayatımın bir parçası haline gelmiş olan bu gözlemler, bazen çok basit bir dilbilgisi kuralının bile ne kadar derin toplumsal anlamlar taşıyabileceğini fark etmemi sağladı. Bugün, “Yer yön zarfı nedir?” sorusuna toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adalet açılarıyla yaklaşmak istiyorum. İlk bakışta dil bilgisi gibi görünen bu konu, aslında günlük yaşamın içinde nasıl çeşitliliği, eşitliği ve sosyal adaleti etkilediğini anlamamıza da yardımcı olabilir. Gelin, bu konuya farklı bir açıdan bakalım.
Yer Yön Zarfı Nedir?
Dil bilgisi açısından, yer yön zarfları, bir eylemin nerede ve nasıl yapıldığını anlatan kelimelerdir. Kısacası, bir hareketin yönünü, yerini, zamanını belirlerler. “Yukarı”, “aşağı”, “sağa”, “sola”, “burada”, “orada” gibi kelimeler, yer yön zarflarına örnek olarak verilebilir. Bir düşünün, toplu taşımada, birisi size “Önde bir yer var mı?” diye soruyor; işte burada “önde” bir yer yön zarfıdır ve hareketin hangi yönüyle ilgili bilgi verir.
Bu dilbilgisel kavram, ilk bakışta sadece dilin mantıklı bir yapısı gibi görünebilir, fakat aslında sosyal dünyada çok farklı yansımaları vardır. Yer yön zarflarını, toplumdaki eşitsizlikleri, toplumsal cinsiyet rollerini, çeşitliliği ve sosyal adaleti anlamak için bir araç olarak kullanabiliriz.
Yer Yön Zarfları ve Toplumsal Cinsiyet
İstanbul’un yoğun caddelerinde, özellikle toplu taşıma araçlarında, “Yer yön zarfı nedir?” sorusu bile bambaşka bir boyut kazanabiliyor. Mesela, her gün işe gitmek için sabah 8’de metrobüse bindiğimde, yaşadığım en belirgin deneyimlerden biri, “Kadınlar için ayrılmış koltuklar” ve “Herkes için geçerli olan koltuklar” arasında yaşanan toplumsal cinsiyet temelli ayrım. Herkesin bildiği üzere, İstanbul’da kadınlar için özel ayrılmış yerler bulunur. Bu yerler, genellikle “Kadınlara özel koltuklar” ya da “Kadınlar için ayrılan alan” gibi ifadelerle tanımlanır. Bu noktada, yer yön zarfı kavramını ele alırsak, “Kadınlar için” ifadesi, bir yer yön zarfı olarak, toplumsal cinsiyetin kamusal alanda nasıl ayrıştırıldığını, fiziksel mekânlarda da kendini nasıl gösterdiğini anlatır. Bu ayrım, cinsiyetler arasında nasıl bir sınır çizildiğini, hatta toplumsal beklentilerin ve rollerin fiziki alanlara nasıl yansıdığını gösterir.
Toplu taşımada kadınların ve erkeklerin farklı alanlarda yer işgal etmeleri, yer yön zarflarının, toplumsal cinsiyet eşitsizliğini nasıl pekiştirebileceğini gösteren basit bir örnek. Bu durum, cinsiyet rollerine dayalı ayrımcılığın daha geniş toplumsal yapılarla nasıl iç içe geçtiğini de gözler önüne seriyor. Kadınlar, kendilerine ayrılan alana “yer yön zarfı”yla yönlendirilirken, erkekler “genel alana” yönlendirilir. Bu aslında çok daha derin bir soruya işaret ediyor: Bir yer yön zarfı, toplumsal bir yapıyı mı yansıtıyor, yoksa o yapıyı mı inşa ediyor?
Yer Yön Zarfları ve Çeşitlilik
Toplumda çeşitlilik, her bireyin kendisini ifade etme biçimiyle yakından ilgilidir. İstanbul’da, her türlü kültürden insanın bir arada yaşadığı bu şehirde, yer yön zarflarının nasıl kullanıldığı, farklı grupların ne kadar görünür olduklarını ya da yok sayıldıklarını da etkiler. “İleri git!” ya da “Sağa dön!” gibi çok basit ifadelerde bile bu çeşitliliği gözlemlemek mümkün. Çeşitli etnik kimliklerden, farklı kültürlerden gelen insanlar bu ifadeleri farklı şekillerde algılayabilirler.
Örneğin, bazen metrobüste ya da otobüste bir gruptan gelen “Burada bir yer var mı?” sorusunun, bir grup için daha yaygın bir söylem olduğunu görürüm. “Burada” kelimesi, toplu taşımada ve kamusal alanlarda yerin, herkes için eşit bir şekilde kullanılmadığını gösterir. Genellikle, belirli etnik grupların, düşük gelirli mahallelerde yaşayanların ya da azınlıkların, yerleşim alanlarında “yer” konusunda daha fazla engellemelerle karşılaştığını gözlemleriz. Buradaki “yer yön zarfı”, bazen bir kimliği, bazen de toplumda dışlanan bir grubu temsil eder. O yüzden “burada” ya da “orası” gibi ifadeler sadece dil bilgisel bir yapı değil, aynı zamanda toplumsal adaletin ne kadar sağlandığının da bir göstergesidir.
Yer Yön Zarfları ve Sosyal Adalet
Birçok insan için yer yön zarfları basit yönlendirmeler olabilir. Ancak, toplumda belirli bir yerin kim tarafından ve nasıl işgal edileceği, bazen derin eşitsizlikleri gösterir. Mesela, sosyal adalet ve yer yön zarfı ilişkisinde, yoksul kesimlerin, kadınların veya azınlıkların toplumsal alanlarda nasıl yönlendirildikleri önemli bir konu. Yüksek gelirli bölgelerde “burada” ya da “önde” gibi ifadeler genellikle herkese açıktır ve farklı sosyal grupların eşit bir şekilde kullanabildiği alanları tanımlar. Ancak, düşük gelirli mahallelerde bu ifadeler, yerin kimler tarafından kullanılabileceğini belirleyen bir güç dinamiğine dönüşebilir.
Bir gün, iş çıkışı bir kafede arkadaşlarımla sohbet ediyorduk ve bir arkadaşımın söylediği şey beni çok etkiledi. “Toplumsal adalet için yer yön zarflarının farkında olmalıyız,” dedi. O an fark ettim ki, gerçekten de toplumun belirli kesimlerinin, toplu taşıma araçlarında, iş yerlerinde ve hatta günlük hayatlarında sürekli olarak belirli yerlere yönlendirilmesi, sosyal adaletin ne kadar eksik olduğunu ortaya koyuyor.
Sonuç Olarak
Yer yön zarfları, dilin en basit yapı taşlarından biri gibi görünse de, toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adalet gibi önemli kavramlarla derin bağlara sahiptir. Toplumun her kesiminin “yer” konusundaki deneyimleri farklıdır ve yer yön zarfları, bu deneyimleri anlamamıza yardımcı olabilir. “Burada”, “orada”, “sağa” ya da “sola” gibi basit ifadeler, bazen bir toplumsal yapıyı, bazen de o yapıyı değiştirmek için verilen mücadeleyi ifade eder. Bu bakımdan, dilin sadece anlam taşıyan bir yapı değil, aynı zamanda toplumsal eşitsizlikleri ve adaletsizlikleri görünür kılan bir araç olduğunu unutmamalıyız.